Hoe beschermen rivierkronkels de Demervallei?

Dat de Demervallei verdroogt, is onder meer een gevolg van het rechttrekken en uitdiepen van de Demer in het verleden. Het water stroomt daardoor sneller weg. Omdat de bedding dieper is, staat het water in de Demer in droge periodes lager dan het grondwater en dat heeft een ‘aanzuigend’ effect. Dat wil zeggen: het grondwater stroomt naar de Demer. Het blijft dus niet bewaard in de landbouw- en natuurgebieden, waardoor die droog komen te staan. De klimaatverandering doet daar nog een schepje bovenop, met steeds langere periodes van droogte.

“Dat is nefast voor de natte natuurgebieden in de omgeving, zoals het Vorsdonkbos”, legt Luc Vervoort van Natuurpunt uit. “Want die zijn heel afhankelijk van een hoge grondwaterstand. Je vindt hier nog ongerepte stukken elzenbroekbos en trilveen. Die vormen de rijkste plantengemeenschappen die we in de Lage Landen hebben, met heel zeldzame soorten zoals de ronde zonnedauw, de waterscheerling en wilde orchideeën.”

Grondwaterpeil herstellen met meanders en drempels

Om ervoor te zorgen dat het water opnieuw trager wegstroomt, verbinden we in het kader van het Sigmaplan in totaal een dertigtal meanders opnieuw met de Demer. Aan de ‘ingang’ van zo’n meander plaatsen we een drempel over de hele breedte van de bedding. Zulke drempels zorgen in droge periodes voor een hoger waterpeil, waardoor het grondwater minder sterk daalt in de zomer. Bij zware neerslag stroomt het water gewoon over de drempels. De afvoercapaciteit verandert dus niet.

“We zien nu al positieve resultaten [link naar het artikel over Vinkenberg verderop] van de eerste ingrepen in Vinkenberg”, zegt Klaas Rykaert, projectbioloog bij De Vlaamse Waterweg nv. “Daar takten we vorig jaar een eerste meander opnieuw op de Demer aan. Maar in de rest van de vallei is de situatie behoorlijk dramatisch. Daarom plannen we nog een achttal kleinere drempels, onder meer aan de monding van kleine zijlopen. Die maken het ook makkelijker voor vissen om heen en weer te zwemmen naar het stelsel van beken en grachten, waar hun jongen kunnen opgroeien.”     

Zuurstof voor de rivier

De meanders en drempels hebben nog op een andere manier een positief effect op het visbestand: ze brengen meer beweging in het water en daardoor stijgt het zuurstofgehalte en ontstaan er diepere geulen en ondiepe stroomversnellingen in de bedding van de rivier. Dat is belangrijk voor de typische soorten van de Demer, zoals de serpeling en de kopvoorn. Die leggen hun eieren bij voorkeur in snelstromend water.Langs de kant van de Demer creëren we natuurvriendelijke oevers. Waar dat veilig kan gebeuren, laten we het proces van erosie en afzetting zijn gang gaan. De rivier boetseert zo zelf een interessant leefgebied voor soorten zoals de ijsvogel, die graag in steile oeverwanden nestelt. Op strategische plaatsen steken we een handje toe door bomen met kluit en al in het water te leggen, veilig verankerd met kabels. Insecten, vissen en vogels maken gretig gebruik van de takken onder en boven water om te rusten, te jagen of te schuilen. De eerste bomen leggen we nu in de recent aangetakte meander in Aarschot en aan de Leigracht en de Beemdenstraat in Zichem.

Ruimte om te overstromen

Terwijl de Demervallei in de zomer kampt met verdroging, bestaat er in de winter kans op overstromingen. Om wateroverlast te voorkomen, geven we de rivier opnieuw meer ruimte om gecontroleerd te overstromen. Langs de Demer zijn er plaatsen waar dat kan zonder schade aan te richten. In zulke gebieden maken we bressen in de dijken of verlagen we de dijken. Zo kunnen we op bepaalde plaatsen ook de winterbedding herstellen: de zone langs de rivier die doorgaans onder water staat in de winter. Rond de waterbergingsgebieden zorgen we waar nodig voor veiligheidsdijken.

Hoe verloopt het project verder?

In april vorig jaar hebben we een eerste meander aangesloten in Vinkenberg (zone 1). Dat was een proefproject. Dit jaar zullen er, naast de meander in Aarschot, nog drie rivierbochten aangesloten worden tussen Aarschot en Werchter (zone 6).

In de volgende fase zullen we een tiental meanders herstellen in zone 2, 3 en 6. Daarnaast verbinden we de Laak opnieuw met de Demer. Zo komt er opnieuw stroming op de Laak en creëren we meer capaciteit om overtollig regenwater af te voeren. We zullen ook een vistrap aanleggen bij ‘s Hertogenmolens in het centrum van Aarschot. Studiebureaus werken momenteel deze plannen verder uit. In het najaar volgen er nog overlegrondes met de betrokkenen.

Zone 4, 7 en 8 komen in een latere fase aan bod.

Het bredere plan voor de Demervallei

Naast het Sigmaplan worden er nog andere ambitieuze projecten voorbereid in de Demervallei. Er zijn onder meer plannen om nieuwe recreatieve ontmoetingsplaatsen in te richten, erfgoed te vrijwaren en waardevolle landschappen te versterken. Daarvoor moet de bestemming van sommige gebieden aangepast worden. Dat gebeurt door het opstellen van een nieuw ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) waarin de algemene visie voor de Demervallei beschreven staat. Nog tot en met 17 juli loopt er een openbaar onderzoek over dat RUP, waar iedereen aan kan deelnemen.